نقش هنر در معماری

تزئین، محور مهم دیگری در تأثیر هنر اسلامی بر هنر غرب است. در این جا مراد ما از تزئین، صرفاً هنرهای زینتی یا آرایه ای نیست، بلکه تمامی هنرهایی است که به نحوی با نقش سر و کار دارند.
جهانی شدن را با سه رویکرد، مورد توجه و تأمل قرار داده اند؛ گروهی آن را معادل غربی شدن قلمداد کرده و چون این تمدّن را فاقد صلاحیت های لازم برای جهان شمولی فرهنگ و اندیشه اش (به ویژه در ابعاد اخلاقی و آرمان گرایی) می دانند، جهانی شدن را خطری برای جهان معاصر ارزیابی می کنند و البته دلائل کافی و وافی برای اثبات مدعای خویش ـ در فقدان صلاحیت های لازم تمدن غربی ـ دارند. اما این که جهانی شدن کاملاً معادل غربی شدن باشد، فیه تأمل.
گروهی دیگر جهانی شدن را تحقق رؤیاهای بشری در رسیدن به زبان و اندیشه ای مشترک دانسته و آن عاملی برای رسیدن به نوعی عدالت جهانی و توزیع همسان و یکسان ماده و معنا در سطح جهان می دانند. از دیدگاه اینان، جهانی شدن فرصتی طلایی برای رسیدن به سطحی از ترقّی است که ضعف ها و قوّت ها در هم آمیزند و حاصل این آمیختن، نوعی عدالت در بهره بری از امکانات مادّی و معنوی زمین باشد و گروه سوم، صحّت و واقع نگری هر دو دیدگاه فوق را در تبیین دقیق جهانی شدن، انکار، و آن را محصول ذوق زدگی از یک سو و بدبینی مفرط از دیگر سو می دانند. اینان عقیده دارند، جهانی شدن از برای ملّت ها و تمدّن هایی که صاحب ایده و اندیشه اند، یک فرصت است.
جهانی شدن تنها فرصتی برای عرضه کردن استعدادها قابلیت های تمدن ها و فرهنگ ها ـ به ویژه معنایی و معنوی ـ در جهان آیینه گونی است که رسانه ها آن را ساخته و پرداخته اند و نه صرفاً بستری مطیع و مهیّا برای سلطه گری جهانی تمدّن هایی خاص. به یک عبارت از تصوّر جهانی شدن لزوماً استعداد جهانی بودن حاصل نمی گردد. لذا باید از این فرصت برای رسیدن به جهانی بهتر، عادلانه تر و بخردانه تر بهره جست و این با شناخت جهان و فرهنگ هایش و نیز ایده ها و اندیشه هایش حاصل می شود. جهانی شدن، پروسه ای است که می بایست مقدمه ای چون جهان شناسی داشته باشد. گروه سوم قبل از صدور حکم نفی یا قبول جهانی شدن، سعی بر آن دارند که جهان را با تمامی جلوه های فکری و فرهنگی و هنری اش بشناسند و خود را بشناسانند. این جهانی شدن مطلوب تمامی کسانی است که به کرامت، عزت و استعدادها و قابلیت های شگرف انسان اعتقاد دارند.
این مقاله رویکرد سوم را برگزیده است و در همین راستا از قابلیت های تمدنی سخن می گوید که به دلیل اعتقاد به وحدانیت مصوری خالق و نیز کرامت انسان، زبان و بیانی جهانی دارد. و این جهانی بودن آن گاه بیش تر آشکار می شود که به نگره های شهودی و بنیان های اشراقی هنر این تمدن به دیده دقت و تأمل نظاره شود.
تزئین، محور مهم دیگری در تأثیر هنر اسلامی بر هنر غرب است. در این جا مراد ما از تزئین، صرفاً هنرهای زینتی یا آرایه ای نیست، بلکه تمامی هنرهایی است که به نحوی با نقش سر و کار دارند (و البته یکی از کارکردهای این نقش تزئین است).
از جمله اولین مصادیق این تأثیر، ردای سلطنتی "روجر دوم " پادشاه رومانی است. در حاشیه خود کتابتی عربی با خطوط کوفی دارد و خود نشان گر تأثیر هنر و فرهنگ اسلامی بر هنر کشورهای اروپایی است. هنرمندان اندلسی پس از فتح اسپانیا توسط مسیحیان، برای ساخت لباس های پرابهت و جلال اسقفان، کشیشان و نیز پادشاهان به سراغ همان طرح ها و نقوشی رفتند که مسلمین در طول حضور خود در آندلس آن را باب کرده بودند.
این مسئله برای هنرمندان اندلسی از یک سو و بزرگان و اشراف آن جا از سوی دیگر چنان اهمیت داشت که از قرن ۱۴ تا ۱۶ میلادی بسیاری از کارگاه های نساجی در اروپا هم چنان نقش و مهر عربی را بر حاشیه پارچه ها می زدند (امری که از قرن ۱۲ آغاز شده بود و هنرمندان، بسیاری از خطوط کوفی عربی را بدون توجه به معانی آن بر پارچه ها ترسیم می کردند.)
حضور نقوش اسلامی نه تنها در آثار تزئینی اروپائیان، که در کتب هنرمندان نقاش نیز حضوری بارز یافت، چنان که "ارنست کونل " در کتاب خویش تحت عنوان "هنر اسلامی " می نویسد: "نقوش اسلیمی در سرزمین های غرب اسلامی از محبوبیت زیادی برخوردار شد و در اواخر قرن پانزدهم وارد هنر اروپا گردید و در قرن شانزدهم در نقوش کتب هنرمندانی چون: فرانچسکو پله گرینو (francesco pellgrino) پیتر فلانتنر (peter flontner)، و هانس هولباین (hans holbein) و غیره وارد گشت. "۱
رنسانس و تحولات فراگیر جامعه غربی که یکی از نتایج آن اوج گیری استشراق و شرق شناسی همراه با برگزاری نمایشگاه های مهم بین المللی در اروپا بود باب ارتباط و مراوده افزون تر هنری بین جهان اسلام و غرب را گشوده تر ساخت. این اوج گیری و تأثیر چنان شگرفت بود که به تعبیر "پی یر اشنایدر " در کتاب ماتیس (چاپ نیویورک ۱۹۸۴) "شرق شناسی جای خود را به شرقی شدن سپرد. "۲
از سوی دیگر باب گشوده برگزاری نمایشگاه های بزرگ هنری در نیمه دوم قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم، ذوق و نظر کنجکاو اروپائیان و امریکائیان را مستقیماً به شگفت انگیزی نقوش زیبای هنر شرقی و اسلامی متوجه و سبب تحولی عمیق در سبک و شیوه هنرمندان نام آوری چون "اوژن دلاکرو "، "فردریک چرچ "، "ویلیام دمورگان "، "گوگن "، "هنری ماتیس " و "ژرژ سورا " گردید.
یکی از این نمایشگاه ها، "نمایشگاه بزرگ " بود که در سال ۱۸۵۱ میلادی در "هاید پارک " لندن برگزار شد و در آشنا ساختن اروپائیان با آثار شگفت انگیز هنری مسلمین که بخشی از نمایشگاه را تشکیل می داد، بسیار مؤثر واقع گردید. البته هم زمان با این نمایشگاه ها، تحقیقات و تألیفات گسترده ای از سوی برخی محققان غربی پیرامون هنر اسلامی، صورت گرفت. استاد دانشگاه هاروارد (گل رونجیب اوغلو) این شوق غربیان به تحقیق و تأمل در هنر اسلامی، به ویژه نقوش تزئینی را چنین شرح می دهد: "علاقه اروپائیان به تزئینات اسلامی، ریشه در قرون وسطی و دوره رنسانس داشت، اما در قرن نوزدهم به اوج خود رسید. بعد از انقلاب صنعتی که نظریه پردازان به تأمل در ماهیت نقوش انتزاعی پرداختند و آن را زبان شکل و رنگ مطلق دانستند، بحث پرشوری درباره تزئین درگرفت. تزئین که نهضت مدرن آن را مرتبه بس نازل تری تنزل داد و سپس نهضت پست مدرنیزم احیائش کرد، در اروپای قرن نوزدهم در مباحث نقد طراحی حائز نقش اصلی شد.
اروپائیان در آن زمان در پی نگاره های مناسب برای تولید انبوه بودند و چون مناسبت عملی نقوش انتزاعی اسلامی برای این منظور آشکار شد، انتشار مطلب در این باره به سرعت فزونی گرفت "۳ البته عامل دیگری نیز اروپائیان را به کاوش در هنر دیگر ملل برمی انگیخت و آن بیداری روح رومانتیک اروپایی در قرون ۱۸ و ۱۹ بود. بدین ترتیب آثار مهم و متفاوتی در معرفی و شناساندن هنر و معماری به غربیان، به رشته تحریر درآمد که برخی از آنها عبارت اند از: "آثار باستانی عربی در اسپانیا (۱۸۱۶) اثر جیمز کاوانا مرفی، کتاب چند جلدی "وصف مصر " که در سال های ۱۸۰۹ الی ۱۸۲۸ به دستور ناپلئون نگاشته شد و شامل تصویر بناهای اسلامی در مصر بود، "معماری عرب یا بناهای باشکوه قاهره، طرح ها و نقوش، از ۱۸۱۸ تا ۱۸۲۶ ". اثر پاسکال کست، "طرح ها و نقوش بناهای عربی مصر و شام و آسیای صغیر از ۱۸۲۴ تا ۱۸۴۵ " نوشته فیلیبه ژوزف گیر و دوپرنژی، "هنر عرب براساس بناهای باشکوه قاهره از قرن هفتم تاپایان قرن هجدهم "، نگاشته شده به سال ۱۸۶۹ اثر پریس دوان (این کتاب ها شامل تابلوهای رنگی از نقشه ها و پلان های معماری اسلامی همراه با نقوش بود) "هنر عرب " (۱۸۹۳) اثر آلبر گایه، "پلان ها و نماها و مقاطع و جزئیات الحمراء " (۱۸۴۲) اثر جولز گوری و اون جونز "، "رساله در معماری عرب ها و مغربیان در اسپانیا و سیسیل و بربریه " (۱۸۴۱) و "گلچین تزئینات مغربی الحمراء " نوشته فیلیبه ژوزف گیر و دوپرنژی، "وصف آسیای صغیر " (در موضوع معماری اسلامی) و "وصف ارمنستان و ایران و بین النهرین " (۱۸۲۴) هر دو از شارل فلی ماری تکسیه، "بناهای جدید ایران " (۱۸۶۷) نوشته کست، "معماری و تزئین ترکان در قرن پانزدهم " (۱۸۷۴) اثر لئون پاروویله، "دستور زبان تزئین " (۱۸۵۱) اون جونز، "هنر عرب ها " (۱۸۷۳) و "عناصر هنر عربی: ویژگی در هم بافتگی " (۱۸۷۹) هر دو از ژول بورژون، "نقوش اصیل هندسی برای پارچه " (۱۸۸۴۴) اثر دیوید رمزی هی، "شیوه های سنتی طراحی نقش " اثر کریستی، "پژوهشی بر اساس نظریه گروه و تحلیل ساختاری درباره تزئینات مغربی الحمراء در غرناطه " (۱۹۴۴) ادیت مولر و...هنر اسلامی یا هنرهای مسلمانان به بخشی از هنر اطلاق می‌شود که در جامعه مسلمانان و نه لزوماً توسط مسلمانان رواج داشته است.[sup][۱][/sup] هرچند ممکن است این هنرها در مواردی با تعالیم و شریعت اسلام انطباق نداشته باشد ولی تاثیر فرهنگ اسلامی و منطقه‌ای در آن به‌خوبی نمایان است. هنر اسلامی یکی از دوران‌های شکوهمند تاریخ هنر و یکی از ارزشمندترین دستاوردهای بشری در عرصه هنری به‌شمار می‌آید و شامل انواع متنوعی از هنر همچون معماری، خوشنویسی، نقاشی، سرامیک و مانند آن‌ها می‌شود.هنر اسلامی هنری نیست که فقط به‌آیین اسلام ارتباط داشته باشد. اصطلاح «اسلامی» نه تنها به مذهب، بلکه به فرهنگ غنی و متنوع مردمانی که در سرزمین‌هایی که آیین اسلام در آن رواج دارد نیز اشاره می‌کند. هنر اسلامی غالبا عناصری سکولار را که توسط برخی از علمای اسلامی حرام شمرده نشده را نیز دربرمی‌گیرد[sup][۲][/sup] همچنین به‌آن دسته از مفاهیم و موارد هنری که در درون جوامع اسلامی تحت تاثیر عوامل منطقه‌ای و فرهنگ بومی به وجود آمده است نیز هنر اسلامی گفته می‌شود.[font=tahoma][/font]