منظر شهری؛ از نقاشی تا جنبش

کالبد شهر و محیط ساخته شده اطراف در اشکال و ترکیب‌های گوناگون، نتیجه و ماحصل فکر و عمل انسانی است که به منظور بهره‌گیری از آن در جهت برآوردن نیازهای معمول زندگی وجود عینی یافته‌ است. از طرفی در درون همین بافت شهری، فعالیت‌های جدیدی روی می‌دهد، فکر و ذهن متأثر می‌شود و تجارب نوینی شکل می‌گیرد و بدین ترتیب رابطه‌ دو طرفه ای برقرار می شود: تأثیر در محیط و تأثر از آن. به عبارت دیگر زندگی در فضاهای شهری و حصول تجربه جدید، موجب اثرپذیری احساسات فردی شده، محتوایی برای ذهن و فکر مهیا می‌شود و در واقع ساختار محیط و شکل شهر نمایانگر آمیزه‌ای از اندیشه و تجربه در رابطه‌ای متقابل خواهد بود. در این میان چنانچه منظر شهری قادر به ارائه تصویری واضح و تأثیرگذار از خود باشد، در پدید آوردن آثاری جمعی همچون مکان‌یابی، خوانایی محیط، تبلور خاطرات و ارتباطات گروهی و... موفق خواهد بود. پس در حقیقت منظر شهری به عنوان عینیت حاصل از شکل شهر، نمایانگر هویت فرهنگی و آرمان‌های یک جامعه در قالب فیزیکی و ملموس است. این در حالی است که امروزه با طرح رویکردهای جدید خصوصاً رهیافت تعاملی و توجه به ارتباط متقابل فرد و محیط، بحث منظر شهری اهمیت بیشتری یافته است.

منظر شهری یکی از مباحث مهم در حوزه علوم شهری است که امروزه با طرح نگرش های نوین و توجه به رویکردهای تعاملی و تأثیرات متقابل فرد و محیط، اهمیت مضاعفی یافته است. در حیطه منظر شهری، شکل شهر به کیفیتی محسوس تبدیل گشته، عینیت و فضای قابل ادراک از واقعیت موجود محیط شهری، معنای منظر شهری را می‌یابد.

نخستین و قدیمی‌ترین مراجع در خصوص طراحی فضا، آثار نخستین نقاشان منظره یعنی یونانیان است. به اعتقاد آنها، مناظر شهری یا غیرشهری پیش از هر پدیده‌ای دیده می‌شوند. با شروع طرح‌ریزی پارک‌ها و باغ‌ها در قرن هجدهم، این اندیشه دوباره پدیدار شد و خصوصاً توسط همفری رپتون به کار گرفته شد (تصویر1). براساس این اندیشه، بسیاری از نقاشان تأکید داشتند که طراحی مناظر نمی‌تواند به شکل صحیح گسترش یابد، مگر آن‌که زوایای مسیرها و دید فرد متحرک نسبت به منظره در نظر گرفته شوند (پیرموره و دیگران، 1373).

تصویر1. همفری رپتون در این جا نشان می دهد که یک تپه می تواند بر حسب موقعیت دید ناظر، یک دشت به نظر برسد(بیننده D) یا یک دشت، تپه(بیننده A). (پیرموره و دیگران، 1373)

هرچند اصطلاح منظر شهری اولین بار توسط توماس شارپ در مطالعات وی در دانشگاه آکسفورد به سال 1948 استفاده شد، اما این مفهوم در اوایل قرن نوزدهم در آثار جان ناش و در اواخر قرن نوزدهم در دیدگاه‌های کامیلوسیته مشهود بود. آراء سیته نیز در کارهای بری پارکر و ری آنوین و ویلیام الیس و دیگران در اوایل قرن بیستم گسترش یافت .(Carmona, 2006)

در فاصله دهه 1960 تا 1980 جنبش منظر شهری به عنوان یکی از جنبش‌های تأثیرگذار در تثبیت پایه های طراحی شهری فراتجدد مطرح شد. طرفداران این جنبش با عنوان هنر ارتباط به دنبال برقراری ارتباط میان تمام عناصر منظر بودند؛ چرا که تجربیات شهری را ناشی از توالی دید می‌دانستند. در شهر تجددگرا، عناصر معماری به صورت جداگانه و بدون هیچ گونه ارتباطی با یکدیگر در فضاها قرار داشتند. در تقابل با امر مذکور، جنبش منظر شهری به دنبال برقراری ارتباط میان عناصر معماری در شهر بوده و طراحی بناها به گونه‌ای که منجر به تعیین حدود فضاهای شهری شوند را تشویق می‌کند. به عبارت دیگر می‌توان گفت که تجددگرایان بنا را در فضا قرار می‌دادند، در حالی که طرفداران این جنبش فضا را در فاصله میان بناها شکل می‌دهند. جنبش منظر شهری، شهر را به عنوان یک متن در نظر می‌گیرد که شهروندان باید قادر به قرائت آن باشند (Ellin, 1996).

بدین ترتیب یکی از اولین شاخه‌هایی که به عنوان جریان مخالف تجددگرایی با هدف انسانی کردن رویکردهای آن به شکل شهر پدید آمد، جستجویی بود به دنبال تصویر شهر و خوانایی آن. این کنکاش موجب شد پژوهش‌های بسیاری دربارة الگوهای رفتاری و تصویرسازی ذهنی از شهرها به جریان بیفتد که در شکل‌گیری معیارهایی برای مطالعه و طراحی ریخت‌شناسانه، جایگاه مهمی را به خود اختصاص داد (مدنی‌پور، 1387).

از جمله چهره‌های شناخته در این جنبش می‌توان به گوردون کالن اشاره کرد. افراد دیگری مانند پال گودمن، کوین لینچ و جین جیکوبز با وجود اشارات بسیار کم و غیرمستقیم به اصول منظر شهری، در گروه طرفداران این جنبش قرار می‌گیرند و کتاب‌هایی مانند سیمای شهر (لینچ 1960)، دید از جاده (اپلیارد، لینچ و می‌یر، 1964)، راه بی زمان ساختن (الکساندر، 1977(، جسم، خاطره و معماری (بلومر و مور، 1977( را می‌توان از جمله نوشته‌های حامیان جنبش منظر شهری قرار داد.

همان‌طور که اشاره شد از جمله افراد شاخص در تبیین مفهوم منظر شهری، گوردون کالن است که ابتدا مباحث مرتبط با آن در مجله آرشیتکتورال ری ویو عنوان و سپس به صورت مجموعه‌ای در کتاب منظر شهری در سال 1961 منتشر شد.

به اعتقاد کالن در برپایی شهر متخصصان مختلفی مشارکت می‌کنند تا عناصر بیشماری را بصورت ساختاری کارآمد، ماندنی و سالم متجلی سازند، به طوری که این ساختار توانایی فراهم آوردن وسائل آسایش مازاد بر نیاز جامعه را داشته باشد. وی از طراحی منظر شهر به عنوان هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختار به مجموعه ساختمان‌ها، خیابان‌ها و مکان‌هایی که محیط شهر را می‌سازند و به عبارت دیگر هنر چگونگی برقراری ارتباطات بین اجزای مختلف سازنده کالبد شهر تعبیر کرده است(.(Cullen,1961 مقصود اصلی کالن آنست که ساختمان‌ها باید به چنان مطلوبیت بصری برسند که نتوان از هم جدایشان نمود. یک ساختمان به تنهایی معماری محسوب می‌شود ولی چند ساختمان با هم هنری غیر از معماری (هنر ارتباط) ارائه می‌دهند. بحث وی، بحثی زمینه‌گراست: هر ساختمان باید جزئی سازنده از یک کل بزرگتر به نظر برسد .(Carmona, 2006)

بدین ترتیب چنانچه منظر را بخش گزینش شده توسط فرد (آگاهانه یا ناآگاهانه) از اطلاعات ارسال شده از واقعیت و به اصطلاح ادراک بالفعل بدانیم، منظر شهری نیز بخشی از شکل شهر خواهد بود که ناظر آن را دریافت می‌کند. به عبارت دیگر شکل شهر در حیطة منظر شهری مستقیماً به کیفیتی محسوس تبدیل شده، عینیت و فضای قابل ادراک از واقعیت موجود محیط شهری، معنای منظر شهری را می‌یابد.

کالن با طرح مفهوم دیدهای متوالی (تصویر2)، توانایی بصری را در درک محیط و ایجاد عکس‌العمل احساسی ـ خواسته یا ناخواسته ـ یادآور شده، سواد زبان بصری خاموش منظر شهری را آموزش می‌دهد.

تصویر 2. مفهوم دیدهای پی در پی: با قدم زدن در مکان، فضاهایی که بصورت متوالی آشکار می شوند، در پیش روی فرد قرار می گیرند(Cullen,1961).

منظر، حس شکل دهی هدفمند احساسی و زیبایی شناسی و نقش بندی را در تاریخ القاء می کند. زبان منظر پیوند پویای بین مکان و کسانی که در آن سکونت دارند، را باز می یابد و هر موجود زنده ای که دارای حواس باشد توانایی بالقوه خواندن و فهمیدن منظر را دارد. زبان منظر وسیله قدرتمندی است. یک شخص باسواد اهمیت منظر را می بیند و درک می کند. در حالی که یک شخص بیسواد چیزی نمی بیند. انسانها نیز همیشه دارای زبان منظر بوده و این زبان همواره شناخته شده است، لیکن امروزه آن را بطور ناقص بکار می برند و بخش اعظم آن نیز فراموش شده است (اسپیرن، 1387).

با این نوشتار در تبارشناسی و تبیین مفهوم منظر شهری، سعی بر آن است که در بحثی دیگر فرایند ادراک محیط در منظر شهری و وجوه تمایز تصویر ذهنی و تصویر عینی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

منابع

• اسپیرن، آن ویستون (1387): «زبان منظر»، ترجمه سید حسین بحرینی و بهناز امین زاده، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• پیرموره، ژان و ماری آلن، ایو و لیز سابری، ماری (1373): «فضاهای شهری: طراحی، اجرا، مدیریت»، ترجمه حسین رضایی و میر معزالدین مجابی و محسن رسول، تهران، اداره کل روابط عمومی و بین‌الملل شهرداری تهران.
• مدنی‌پور، علی (1387): «طراحی فضای شهری: نگرشی بر فرآیندی اجتماعی ـ مکانی» ترجمه فرهاد مرتضایی، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، وابسته به شهرداری تهران.
  • Carmona, Matthew and Heath, Time and Oc, Taner and Tiesdell, Steven (2006): “Public Places ـ Urban Spaces: the Dimensions of Urban Design”, Oxford, Architectural Press.
  • Cullen, Gordon (1961): “The Concise Townscape”, London, Architectural Press.
  • Ellin, Nan (1996): “Postmodern Urbanism”, Massachusetts, Blackwell Publishers Inc.