معیارهای مکان یابی و طراحی نشانه‌های شهری در راستای ارتقاء خوانایی محیط‌های شهری

تعیین معیارهای مکان یابی و طراحی نشانه‌های شهری در راستای ارتقاء خوانایی محیط‌های شهری / م.پورجعفر م.منتظرالحجه

چکیده

ارزش دادن بیش از حد به تفکرات نوگرا و الگووار مدرنیسم در سده اخیر که قطع ارتباط با مفاهیم و اصول ریشه‌دار گذشته را به دنبال داشت، باعث سرسپردگی به جریان‌های باشتاب و تهی از هرگونه هویت و معنا در شهرسازی غنی ایرانی گردید. بدین ترتیب شیفتگی در برابر حضور پدیده‌های نو و تقلیدهای بی اساس از شهرسازی غربی و همچنین علاقه برای انطباق نامتجانس معیارهای سنتی و بومی با این دستاوردها نتیجه‌ای جز بروز کالبدهایی مبهم و فاقد ارزش نداشت. پژوهش حاضر هدف خود را ارتقاء خوانایی و نمایانی محیط‌های شهری به واسطه مکان یابی و طراحی مناسب نشانه‌های شهری قرار داده است. دستیابی به هدف فوق زمینه لازم برای شکوفایی و توسعه هویتمند و در نتیجه حس تعلق بیشتر ساکنین خواهد شد. بنابراین به نظر می‌رسد به منظور ایجاد و بسط شهرهایی هویت مدار و خوانا برای ساکنین می‌بایست در قدم اول اقدام به ترکیب بندی و ساختارمند نمودن محیط‌های شهری و نقشه‌های ادراکی در ذهن شهروندان نمود، به نحوی که ایشان قادر باشند به راحت‌ترین وجه ممکن و با تجزیه و تحلیل این ساختار، کلیتی معین و مدون از شهر را در ذهن خود ترکیب كرده و بپرورانند. مناسب‌ترین راه دستیابی به هدف این پژوهش در واقع دستیابی به معیارهایی است تا بتوان از طریق آن‌ها بهترین مکان‌ها برای استقرار نشانه‌های شهری در مقیاس‌های مختلف را تعیین کرد و همچنین چگونگی طراحی آن‌ها را مشخص نمود. این موضوع باید به گونه‌ای باشد که بتوان ساختمان‌هایی متمایز و شاخص و در نتیجه محیط‌هایی خوانا و نمایان را در اذهان ساکنین شهرها به وجود آورد.

مقدمه

شیفتگی در برابر حضور پدیده‌های نو و تقلیدهای بی اساس از شهرسازی غربی در سده اخیر که قطع ارتباط با مفاهیم و اصول ریشه‌دار گذشته را به دنبال داشت، باعث سرسپردگی به جریان‌های باشتاب و تهی از هرگونه هویت و معنا در شهرسازی غنی ایرانی گردید. عناصر و اصول هویت بخشی که در شهرهای تاریخی جزء لاینفک ساختار و سیمای شهر بودند، در طرح‌ریزی شهرهای جدید هیچ گونه جایگاهی نداشتند. در این راستا شهر جدید سهند که به منظور برداشتن باری از دوش کلان شهر تبریز ایجاد گردیده است، خود دلیلی بر این مدعا است. این شهر که در کنار شهر تبریز به عنوان یکی از غنی‌ترین شهرهای ایرانی از نظر فرهنگی و معماری، واقع شده است، حتی کوچک‌ترین درسی از این همسایه هویتمند خود نگرفته و با تشکیل ساختاری ناخوانا، فاقد هرگونه نشانه شهری و عناصر شاخص بوده و موجب ایجاد محیطی مبهم برای ساکنین خود شده است. با کمک گرفتن از نشانه‌های شهری به عنوان نقاطی برجسته و شاخص در شهرها می‌توان محیط‌هایی خواناتر را فراهم نمود. بدین ترتیب که با ضابطه مند کردن و اعمال اصولی که به کارگیری نشانه‌های شهری را نزد ساکنین شهرها آسان‌تر و الزامی‌تر می‌نماید، عمل خواندن و ثبت شهرها را بر ساکنین تسهیل نمود. بر این اساس با تعیین چگونگی انتخاب مکان‌هایی مناسب برای استقرار نشانه‌های شهری در قسمت‌های مختلف شهر و با مقیاس‌های عملکردی متفاوت و همچنین تدوین معیارهایی برای طراحی هر چه متمایزتر آن‌ها از محیط‌های پیرامونی، می‌توان به هدف فوق دست یافت.

فرضیه

به نظر می‌رسد مشخصات کاربری، دسترسی، ارتفاع، همجواری و شرایط فیزیکی از مهم‌ترین معیارهای تأثیرگذار بر مکان یابی نشانه‌های شهری می‌باشند.

مفهوم نشانه شهری

کوین لینچ نشانه‌های شهری را عواملی معرفی می‌کند که بیرون آن‌ها به دیده ناظر می‌آید و مقیاس آن‌ها ممکن است بسیار متفاوت باشد. وی یکی از خصوصیت بارز نشانه‌ها را بی نظیر بودن آن‌ها می‌داند؛ عاملی که منحصر به فرد باشد و در ذهن خاطره‌ای بگذارد (لینچ، 1385: 144).

در تعریفی دیگر، ماتین و همکارانش نیز نشانه شهری را به عنوان یک عنصر و یا گروهی از عناصر یکسان تعریف می‌کنند که می‌تواند خود را از یک زمینه بصری با جزئیات تکراری جدا نماید (Moughtin, Oc and Tiesdell, 1999: 103).

اما آن چه که در تمامی تعاریف مطرح شده در مورد نشانه‌های شهری مشترک به نظر می‌رسد این که، تمامی آن‌ها نشانه‌های شهری را عناصر، بنا یا قسمتی از بنا می‌دانند که یک مکان را علامت گذاری می‌کند و به عنوان یک نقطه مرجع مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مفهوم الزام برجستگی یا تمایز عارضه‌ای در یک مکان یا یک منظر را جهت نشانه بودن مطرح می‌نماید.

در واقع یک نشانه شهری جزئی از محیط است که برای شخص ناظر پدیدار می‌گردد و به وی کمک می‌کند تا موقعیت دیگر اجزاء محیط و دیگر مکان‌ها را تعیین کند.

نشانه‌های شهری می‌توانند مدرن یا سنتی باشند. بافت‌های قدیمی به دلیل دارا بودن تعداد زیادی از این نشانه‌ها واجد ارزش بیشتری می‌باشد. برخی از این نشانه‌ها جنبه نمادین و ملی دارند. این گروه از نشانه‌ها هنگامی‌ این جنبه را به خود می‌گیرند كه براساس تجربیات و اندوخته‌های فرهنگی و ریشه دار جامعه شكل گرفته باشند. این نشانه‌ها تنوع زیادی را در بافت به وجود می‌آورند (پورجعفر، 1388: 83).

نقش نشانه‌های شهری

در ادبیات شهری، نشانه شهری به طور کلی مفهومی است که اساساً به طرق مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است. برخی از نویسندگان از واژه نشانه شهری در یک بیان خیلی کلی به عنوان نقطه مرجعی برای تصمیم گیری در فضا استفاده نموده‌اند. تئوری سه بخشی نشانه‌ها، مسیر و دانش پیمایش سیگل و وایت بر این نقش نشانه‌های شهری تأکید دارند (Siegel and White, 1975: 9).

اما برخی دیگر مانند پرسون و مونتلو بر این باورند که این تعریف جزئی از نشانه‌های شهری که در آن تمامی نقاط به عنوان نشانه شهری معرفی می‌شوند تعریفی کم بهره و ناقص می‌باشد (Presson and Montello, 1988: 378).

نشانه‌های شهری اهداف چندگانه‌ای را در مسیریابی برآورده می‌سازند. گالج معتقد است که نشانه‌های شهری می‌توانند به عنوان یک تدبیر جهت سازمان دهندگی به فضا و یا به عنوان یک وسیله هدایت گری به کار برده شوند (Golledge, 1999: 5).

- نشانه‌های شهری به عنوان یک تدبیر سازماندهی

- نشانه‌های شهری به عنوان یک ابزار هدایت گری

- تأکید بر سلسله مراتب مکان

- ایجاد خط آسمان

ویژگی‌های نشانه‌های شهری

لینچ در توصیف نشانه‌های شهری دو ویژگی اصلی برای آن‌ها معرفی می‌دارد؛ منحصربفردی و برجستگی.

- منحصربفردی: یا تقابل شدید با محیط. این ویژگی نشانه را از نظر بصری در محیط خود برجسته می‌سازد.

- برجستگی: برجستگی می‌تواند هنگامی رخ دهد که یک ساختمان از مکان‌های مختلفی قابل ملاحظه باشد و یا به صورت قابل توجهی در محل تقاطع چند مسیر مستقر شده باشد.

البته لینچ ویژگی‌های دیگری را نیز در میزان نشانه شدن نشانه‌های شهری مؤثر می‌داند و آن فاصله و قابلیت رؤیت آن‌ها از جهات مختلف است. به عنوان نمونه لینچ اعتقاد دارد که نشانه‌هایی که در فواصل دور قرار گرفته‌اند برای جهت یابی‌های کلی در شهر و یا به عنوان نمادی که جهتی را مشخص می‌کند مورد استفاده قرار می‌گیرند (لینچ، 1385: 149).

برخی دیگر از مهم‌ترین ویژگی‌های که طی دهه‌های اخیر توسط محققین برای نشانه‌های شهری مطرح گشته‌اند، می‌توان به میزان در دسترس بودن نشانه‌ها (به عنوان نمونه قرارگرفتن در محل تقاطع چهار راه و یا تنها دور راه)، محتوا و عملکرد نشانه‌ها (نشانه‌های فرهنگی و یا عملکردهای خاص دیگر) اشاره نمود.

نمونه موردی

شهر جدید سهند از شهرهای تازه تأسیس در استان آذربایجان شرقی می‌باشد که تقریباً در حدود دو دهه پیش به منظور کنترل رشد بیش از اندازه شهر تبریز و پاسخ گویی به سرریز جمعیت این شهر، در فاصله 20 کیلومتری تبریز احداث گردید. شهر جدید سهند در سال 1368 از سوی وزارت مسکن و شهرسازی و با استفاده از قانون تأسیس شهرهای جدید در تابعیت بخش مرکزی شهرستان اسکو در استان آذربایجان شرقی تاسیس گردیده است. این شهر در سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385 مرکز آمار ایران به عنوان یک نقطه روستایی منظور گردیده است (ساپ، 1387، 12).

بر اساس مطالعه و بررسی وضع موجود، می‌توان شهر جدید سهند را برخوردار از درجه پایینی از خوانایی دانست. عدم وجود نشانه‌های شهری به اندازه کافی و در مقیاس‌های مختلف سبب گردیده تا این شهر محروم از نقاطی شاخص و ساختمان‌هایی متمایز در ذهن ساکنین خود باشد.

با این وجود آن چه که با تداوم روند کنونی پیش خواهد آمد، مجموعه‌ای از فضاهای شهری ناخوانا خواهد بود که در کل، شهری مبهم را چه برای ساکنین خود و چه برای دیگر مراجعین آن به وجود خواهد آورد.

اما با توجه به این که شهر جدید سهند سال‌های اولیه عمر خود را می‌گذراند و به جز در فاز 1 آن که شاهد تکمیل بخش عمده‌ای از محلات هستیم، در دیگر فازها ساخت و سازها آن چنان شکل نگرفته‌اند، می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب‌تری برای ایجاد شهری خواناتر و بهره گیری بیشتر از معیارهای طراحی شهری به ایجاد محیط‌هایی خواناتر و نمایان‌تر برای مردم پرداخت.

تدوین اهداف و معیارها

لازم به ذکر است که شهر جدید سهند می‌بایست بر اساس انواع نشانه‌های شهری و سلسله مراتب آن‌ها که در بخش‌های قبلی ارائه گردید، در تمامی سطوح سلسله مراتب تقسیم بندی شهری خود دارای نشانه‌های شهری شاخص و منحصر به فردی باشد. اما از آن جا که در تحقیق حاضر از طرفی محدودیت زمانی و از طرف دیگر امکان ارائه ضوابط مربوط به تمامی این نشانه‌ها وجود ندارد، تنها ضوابط مربوط به نشانه‌های شهری در مقیاس کل شهر ارائه خواهد گردید.

آن چه که با تحقق پژوهش حاضر و به عنوان چشم انداز پژوهش در نظر گرفته شده است عبارت است از این که پیش بینی می‌شود که شهر جدید سهند بتواند به عنوان شهری خوانا با ترکیبی مناسب و زیبا از نشانه‌های شهری شاخص که در هماهنگی با بستر طبیعی و فرهنگی این شهر عمل کنند، محیطی را به وجود آورد که القاءکننده مکانی نمایان و خوانا برای ساکنین خود و دیگران باشد.

همچنین در راستای دستیابی به چشم انداز مطرح شده به عنوان اهداف کلان در پژوهش حاضر مطرح می‌گردند عبارتند از:

1- ارتقاء خوانایی شهر جدید سهند از طریق شناسایی مناسب‌ترین مکان‌ها برای جانمایی نشانه‌های شهری در شهر جدید سهند

2- ارتقاء هویت و نمایانی شهر جدید سهند با استقرار مجموعه‌ای از نشانه‌های شهری شاخص و متمایز

نتیجه‌گیری

آن چه که از مطالعات وضع موجود شهر جدید سهند مشاهده می‌گردد، ساخت و توسعه آن بدون در نظر گرفتن کیفیت‌های محیطی و طراحی شهری است. به بیان دیگر رویکردهای برنامه‌ریزی محور و دوری جستن از ابعاد فضایی و کیفی طراحی و توسعه این شهر جدید، سبب گردیده تا این شهر فاقد کمترین میزان رعایت اصول و شاخصه‌های کیفیتی و زیبایی محیطی باشد.یکی از عمده‌ترین علل این امر را می‌توان در عدم خوانایی و ضعف سیمای شهری آن دانست. فقدان نشانه‌ها و نقاط شاخص شهری و همچنین حوزه‌های کاملاً تعریف شده در ساخت و توسعه شهر سهند سبب گردیده تا ساکنین آن به سختی و در طول مدت زمان نسبتاً طولانی با محیط خود ارتباط برقرار کرده و به درک ساختار آن نائل گردند.از جمله مهم‌ترین اقدامات در راستای بهبود این وضعیت ارتقاء میزان خوانایی و نمایانی سیمای این شهر می‌باشد، تا با نیل به سمت این هدف بتوان از بروز مسائلی این چنینی جلوگیری نمود. برای تحقق این هدف می‌توان مکان‌یابی و طراحی نشانه‌های شهری را در سطوح مختلف شهری و با مقیاس‌های عملکردی گوناگون در دستور کار قرار داد. در واقع از این طریق، می‌توان با مکان یابی بهترین نقاط برای قرار دادن ساختمان‌ها و عناصر شاخص شهری به سازمان دهی نقشه‌های ذهنی ساکنین کمک نمود و خواندن شهر را بر آنان آسان کرد.به همین منظور می‌توان با استفاده از روش‌های مختلف اقدام به مکان یابی نقاطی مناسب جهت ایجاد نشانه‌های شهری نمود و پس از آن با اعمال معیارهایی اجرایی به طراحی ساختمان‌ها و عناصری پرداخت که با تمایز و تجانس از محیط پیرامونی خود، جایگاه ویژه‌ای در ذهن مردم یابند.بدین ترتیب و بر اساس مشخصات کاربری، دسترسی، ارتفاع، همجواری و شرایط فیزیکی زمین می‌توان با تحلیل چیدمان فضا و محاسبه بار بصری نقاط مختلف به گزینه‌هایی جهت استقرار نشانه‌ها در مقیاس‌های مختلف شهری دست یافت. پس از آن نیز با ارزیابی این گزینه‌ها و مشخص شدن گزینه نهایی اقدامات لازم را جهت طراحی نشانه مورد نظر انجام داد.بر همین اساس می‌توان مکان‌هایی را در مقیاس‌های مختلف مانند شهر، ناحیه، محله و... مشخص نمود که با ایجاد نشانه شهری در آن‌ها بر میزان خوانایی شهر جدید سهند افزود. همچنین می‌توان با هدف گذاری و انتخاب این نقاط برای وضع موجود و توسعه‌های آتی در چارچوب یک طرح کلی، نقشه شاخص ذهنی را برای پذیرش راحت‌تر و قابل درک تر ساکنین این شهر به وجود آورد. به علاوه در طراحی نشانه‌های مذکور می‌بایست با مد نظر قرار دادن میزان تمایز و تباین هر نشانه بر اساس ویژگی‌های محیط پیرامونی خود، از بروز نشانه‌های متضاد از اطراف جلوگیری کرد تا موجب اغتشاشات بصری و ذهنی و همچنین کاهش حسی تعلق ساکنین به آن نشانه نگردد.

فهرست منابع

پورجعفر،محمدرضا،1388،مبانی بهسازی و نوسازی بافت قدیم شهرها،پیام،تهران.

دیویس،لولین،1384،راهنمای طراحی شهری،شرکت عمران شهرهای جدید،تهران.

ساپ،شرکت مهندسین مشاور،1387، بازنگری طرح جامع شهر جدید سهند،تهران.

لینچ،کوین،1385،سیمای شهر،دانشگاه تهران،تهران.

Appleyard، Lynch، Myer،Donald، Kevin، John،1964،The View from the Road،MIT Press،Cambridge

Moughtin، Oc، Tiesdell،Cliff ،Taner ،Steven،1999،Urban Design: Ornament and Decoration،Architectural press،Oxford

Golledge،Reginald،1999،Human Wayfinding and Cognitive Maps،Johns Hopkins Press،Baltimore