بزرگ‌ترین آثار مهندسی ایران، برج گنبد و گنبد سلطانیه :
برج گنبد بیش از ۵۰ متر ارتفاع هزارسال است پا برجا و استوار مانده‌است. این در حالی است که حتی بیش از ۵۰ درصد ساختمان‌های جدیدالاحداث تهران احتمالا با اولین زلزله فرو خواهند ریخت. گنبد سلطانیه نیزکه در زمان ساخت، بلندترین ساختمان جهان بوده‌است. این گنبد به واقع سلف برج العرب دبی و بج‌های تورنتو و کوالالامپور است.
● از گنبد تا سلطانیه... و تا سعادت‌آباد
▪ ابتدا: برج مهجوری هست در شمال غرب ایران که تک و توک مسافرانی که از شهر گنبد کاووس می‌گذرند ممکن است از این برج هم دیداری بکنند. با این‌وجود کمتر کسی از مردم ایران هست که بداند یکبار این برج در یک نظرسنجی بین‌المللی از سوی شماری از مشهورترین معماران جهان به‌عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر انتخاب شده است.
دلایل این انتخاب، جالب است: این برج بیش از ۵۰متر ارتفاع دارد، یعنی مرتفع‌تر از یک ساختمان ۲۰طبقه، بیش از هزارسال پیش ساخته شده و در این مدت ۲بار زلزله‌های شدید‌تر از ۶ ریشتر را از سر گذرانده، اما همچنان سالم و استوار، پابرجا ایستاده است.
برج گنبد فقط از آجر ساخته شده و در آن هیچ خبری از بتون‌آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و... نیست. پس چرا نه فرسوده شده، نه زلزله توانسته حتی یک ترک به آن بیندازد؟ پاسخ همان دلیلی است که این برج را مهم‌ترین اثر مهندسی تاریخ بشر کرده است؛ محاسبات مهندس سازنده برج این‌قدر دقیق بوده است که برج حتی در شدید‌ترین زلزله هم پس از لرزه‌ها و تکان‌های معمول دوباره دقیقاً سر جای اول خود برمی‌گردد! مضاف بر‌آنکه دقت در برآورد مقاومت مصالح آن نیز حتی افزونتر از محاسباتی است که هم‌اکنون پیچیده‌ترین دستگاه‌های محاسب انجام می‌دهند. شگفتی در همین است، آن مهندس، این دستگاه‌ها را نداشته، پس چگونه این محاسبات را انجام داده است؟
▪ بعد: برج دیگری هم در شمال غرب ایران هست؛ موسوم به گنبد سلطانیه. این برج هم کمابیش مورد بازدید گروه‌هایی از گردشگران قرار دارد؛ بی‌آنکه حتی متولیان این گنبد بدانند که روزگاری مابازای برج‌های تورنتو، دوبی و کوالالامپور بوده است. از این برج‌ها به‌عنوان بلندترین ساختمان‌های کنونی جهان نام برده می‌شود، تا چندی پیش .... برج تورنتو اول بود و به‌زودی برج دوبی این عنوان را صاحب خواهد شد. در حالی که در نیمه هزاره دوم میلادی این عنوان متعلق بوده است به گنبد سلطانیه، که در آن زمان بلندترین ساختمان جهان بوده است. این عمارت هم‌اکنون نیز در کنار کاتدرال فلورانس بلندترین گنبد جهان محسوب می‌شود.
▪ سرانجام: کل ماجرای ساختمان سعادت‌آباد این است که مهندس مجری قبول می‌کند روی ساختمانی که مجوز فقط ۳ طبقه بنا را داشته، ۴ طبقه دیگر هم بسازد. چطور فکر نکرده است که پی و بنیانی که برای ۳ طبقه طراحی شده نمی‌تواند زیر فشار ۷ طبقه طاقت بیاورد؟ با کدام محاسبه این کار را انجام داده؟ چون ۴ طبقه اضافه ساخته بود، بلافاصله ساختمان فروریخت. اگر فی‌المثل ۳ طبقه اضافه می‌ساخت، احتمالاً ریزش عقب می‌افتاد، ۲ طبقه اضافه البته ماجرا را باز هم عقب‌تر می‌انداخت؛ احتمالاً تا وقتی که یک زلزله خفیف حتی ۵ ریشتری بیاید. چند نفر از ما در ساختمان‌هایی زندگی می‌کنیم که همین‌قدر سست و بی‌اعتبار هستند و با اولین زلزله فروخواهند ریخت؟
واقعیت این است که مهندسان ما از هزار سال پیش تا حالا، از گنبد کاووس تا سعادت‌آباد تهران راه درازی را طی کرده‌اند، اما لزوماً نه به پیش.
● سلطانیه نمونه‌ای جهانی
گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و مقبره اولجایتو، حکمران ایلخانی است که نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد.
این بنا مسجدی است بسیار زیبا از نظر معماری و تزیین در دنیا مشهور است. گنبد این بنا در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. ۸ مناره در اطراف آن قرار دارد. ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ هجری قمری و به دستور الجایتو در شهر سلطانیه پایتخت آن روزگار ایلخانان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به پایان رسید. برخی مورخین مدعی‌اند الجایتو که به دین اسلام و مذهب شیعه گروید، با ساختن این بنا قصد داشت تا پیکر مطهر امامان اول و سوم شیعیان را به این مکان منتقل کند، اما به‌علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.
دالان‌های تودرتویی در سردابه این بنا وجود دارد که احتمالا برای اجرای مراسم خاصی به‌کار می‌رفته است.گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد و در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده است و شامل ۳ بخش اصلی ورودی، تربت خانه و سردابه است.
از قرار در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است. بنای این گنبد بعد از گنبدهای سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیا است.گنبد سلطانیه مدت‌هاست که مرمت می‌شود. عملیات اجرایی و مرمت گنبد سلطانیه با بیش از ۴ کارگاه مرمتی در سرمای زیر ۳۰ درجه هم فعال بود.
کارگاه مربوط به کاشی‌کاری گنبد، کارگاه پخت کاشی و لعاب، کارگاه سنگ‌تراشی، کارگاه تزئینات داخلی و ارگ سنگی مشغول فعالیت هستند.
مدیر اجرایی پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری گنبد سلطانیه گفته که کاشی‌کاری گنبد سلطانیه که بیش از هر بخش دیگر این اثر ایلخانی مورد توجه مردم است، به‌سرعت کار می‌شود و افراد متخصص در شرایط سخت مشغول کار هستند تا این پایگاه به وعده خود یعنی پایان کاشی‌کاری‌ها در سال ۱۳۸۷ عمل کند.در حال حاضر، بخش زیادی از استادکاران و کارگران فعال در این اثر میراث جهانی از افراد بومی شهر تاریخی سلطانیه هستند.
● بلندترین برج آجری دنیا
گنبد کاووس، بلندترین برج آجری دنیاست که در قرن یازدهم میلادی همزمان با سده چهارم هجری بنا شده‌است. این بنای معروف بر فراز تپه‌ای خاکی که قریب ۱۵ متر از سطح زمین بلندتر است قرار دارد. این بنا در سال ۳۹۷ هجری قمری برابر با ۳۷۵ هجری خورشیدی و در زمان سلطنت شمس‌المعالی قابوس‌بن وشمگیر و در شهر جورجان که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده بنا شده است. شهری که این گنبد در آن قرار دارد نیز به همین نام شهره است.
شهر گنبد کاووس در دوران کهن به جورجان معروف بوده و به‌دلیل قرار داشتن در جاده ابریشم از اهمیت بسیار در بازرگانی برخوردار بوده است. این گنبد دارای ۲بخش است. پی و بدنه و گنبد مخروطی. پی‌سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود ۱۵متری با آجر و مصالح مشابه‌خود بنا انجام شده است. درون پای بست، سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوش‌های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده‌اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است. بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای ۱۵ ترک (دندانه نود درجه) است (همانند ستاره ده پر) این ترک‌ها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند، از پای‌بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌‌یابد و میان این ترک‌ها با کوه‌های آجری پر شده است.
به جز در ورودی) راس این ترک‌ها به اندازه ۳۴/۱ متر از یکدیگر فاصله دارند. قطر داخلی گنبد به‌طول ۹متر و ۷۰ سانتی متر و قطر آن از قاعده ترک‌ها به‌طول ۱۴ متر و ۶۶ سانتی متر و طول قطر آن از رأس ترک‌ها یا به‌عبارتی قطر ارباب یا پای‌بست آن ۱۷ متر و ۶ سانتی‌متر است ضخامت میل از پایین به بالا، کرنش کمی دارد و در ارتفاع ۳۷ متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می‌کند.این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله‌دار کفشکی ساخته شده است دو پوسته است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی ۱۸ متر است.
در بدنه شرقی روزنه‌ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتی‌متر است عرض روزنه در قسمت بالا ۷۳ و در وسط ۷۵ و در پایین ۸۰ است. در ضلع جنوبی آن یک ورودی است که ۵/۱ متر عرض و ۵۵/۵ متر ارتفاع دارد. درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است که به‌نظر می‌‌رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچبری است. شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنس‌سازی در بناهای اسلامی است که به‌تدریج تکمیل شده است.
منبع:
روزنامه همشهری
برج گنبد بیش از ۵۰ متر ارتفاع هزارسال است پا برجا و استوار مانده‌است. این در حالی است که حتی بیش از ۵۰ درصد ساختمان‌های جدیدالاحداث تهران احتمالا با اولین زلزله فرو خواهند ریخت. گنبد سلطانیه نیزکه در زمان ساخت، بلندترین ساختمان جهان بوده‌است. این گنبد به واقع سلف برج العرب دبی و بج‌های تورنتو و کوالالامپور است.
● از گنبد تا سلطانیه... و تا سعادت‌آباد
▪ ابتدا: برج مهجوری هست در شمال غرب ایران که تک و توک مسافرانی که از شهر گنبد کاووس می‌گذرند ممکن است از این برج هم دیداری بکنند. با این‌وجود کمتر کسی از مردم ایران هست که بداند یکبار این برج در یک نظرسنجی بین‌المللی از سوی شماری از مشهورترین معماران جهان به‌عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر انتخاب شده است.
دلایل این انتخاب، جالب است: این برج بیش از ۵۰متر ارتفاع دارد، یعنی مرتفع‌تر از یک ساختمان ۲۰طبقه، بیش از هزارسال پیش ساخته شده و در این مدت ۲بار زلزله‌های شدید‌تر از ۶ ریشتر را از سر گذرانده، اما همچنان سالم و استوار، پابرجا ایستاده است.
برج گنبد فقط از آجر ساخته شده و در آن هیچ خبری از بتون‌آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و... نیست. پس چرا نه فرسوده شده، نه زلزله توانسته حتی یک ترک به آن بیندازد؟ پاسخ همان دلیلی است که این برج را مهم‌ترین اثر مهندسی تاریخ بشر کرده است؛ محاسبات مهندس سازنده برج این‌قدر دقیق بوده است که برج حتی در شدید‌ترین زلزله هم پس از لرزه‌ها و تکان‌های معمول دوباره دقیقاً سر جای اول خود برمی‌گردد! مضاف بر‌آنکه دقت در برآورد مقاومت مصالح آن نیز حتی افزونتر از محاسباتی است که هم‌اکنون پیچیده‌ترین دستگاه‌های محاسب انجام می‌دهند. شگفتی در همین است، آن مهندس، این دستگاه‌ها را نداشته، پس چگونه این محاسبات را انجام داده است؟
▪ بعد: برج دیگری هم در شمال غرب ایران هست؛ موسوم به گنبد سلطانیه. این برج هم کمابیش مورد بازدید گروه‌هایی از گردشگران قرار دارد؛ بی‌آنکه حتی متولیان این گنبد بدانند که روزگاری مابازای برج‌های تورنتو، دوبی و کوالالامپور بوده است. از این برج‌ها به‌عنوان بلندترین ساختمان‌های کنونی جهان نام برده می‌شود، تا چندی پیش .... برج تورنتو اول بود و به‌زودی برج دوبی این عنوان را صاحب خواهد شد. در حالی که در نیمه هزاره دوم میلادی این عنوان متعلق بوده است به گنبد سلطانیه، که در آن زمان بلندترین ساختمان جهان بوده است. این عمارت هم‌اکنون نیز در کنار کاتدرال فلورانس بلندترین گنبد جهان محسوب می‌شود.
▪ سرانجام: کل ماجرای ساختمان سعادت‌آباد این است که مهندس مجری قبول می‌کند روی ساختمانی که مجوز فقط ۳ طبقه بنا را داشته، ۴ طبقه دیگر هم بسازد. چطور فکر نکرده است که پی و بنیانی که برای ۳ طبقه طراحی شده نمی‌تواند زیر فشار ۷ طبقه طاقت بیاورد؟ با کدام محاسبه این کار را انجام داده؟ چون ۴ طبقه اضافه ساخته بود، بلافاصله ساختمان فروریخت. اگر فی‌المثل ۳ طبقه اضافه می‌ساخت، احتمالاً ریزش عقب می‌افتاد، ۲ طبقه اضافه البته ماجرا را باز هم عقب‌تر می‌انداخت؛ احتمالاً تا وقتی که یک زلزله خفیف حتی ۵ ریشتری بیاید. چند نفر از ما در ساختمان‌هایی زندگی می‌کنیم که همین‌قدر سست و بی‌اعتبار هستند و با اولین زلزله فروخواهند ریخت؟
واقعیت این است که مهندسان ما از هزار سال پیش تا حالا، از گنبد کاووس تا سعادت‌آباد تهران راه درازی را طی کرده‌اند، اما لزوماً نه به پیش.
● سلطانیه نمونه‌ای جهانی
گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و مقبره اولجایتو، حکمران ایلخانی است که نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد.
این بنا مسجدی است بسیار زیبا از نظر معماری و تزیین در دنیا مشهور است. گنبد این بنا در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. ۸ مناره در اطراف آن قرار دارد. ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ هجری قمری و به دستور الجایتو در شهر سلطانیه پایتخت آن روزگار ایلخانان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به پایان رسید. برخی مورخین مدعی‌اند الجایتو که به دین اسلام و مذهب شیعه گروید، با ساختن این بنا قصد داشت تا پیکر مطهر امامان اول و سوم شیعیان را به این مکان منتقل کند، اما به‌علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.
دالان‌های تودرتویی در سردابه این بنا وجود دارد که احتمالا برای اجرای مراسم خاصی به‌کار می‌رفته است.گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد و در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده است و شامل ۳ بخش اصلی ورودی، تربت خانه و سردابه است.
از قرار در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است. بنای این گنبد بعد از گنبدهای سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیا است.گنبد سلطانیه مدت‌هاست که مرمت می‌شود. عملیات اجرایی و مرمت گنبد سلطانیه با بیش از ۴ کارگاه مرمتی در سرمای زیر ۳۰ درجه هم فعال بود.
کارگاه مربوط به کاشی‌کاری گنبد، کارگاه پخت کاشی و لعاب، کارگاه سنگ‌تراشی، کارگاه تزئینات داخلی و ارگ سنگی مشغول فعالیت هستند.
مدیر اجرایی پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری گنبد سلطانیه گفته که کاشی‌کاری گنبد سلطانیه که بیش از هر بخش دیگر این اثر ایلخانی مورد توجه مردم است، به‌سرعت کار می‌شود و افراد متخصص در شرایط سخت مشغول کار هستند تا این پایگاه به وعده خود یعنی پایان کاشی‌کاری‌ها در سال ۱۳۸۷ عمل کند.در حال حاضر، بخش زیادی از استادکاران و کارگران فعال در این اثر میراث جهانی از افراد بومی شهر تاریخی سلطانیه هستند.
● بلندترین برج آجری دنیا
گنبد کاووس، بلندترین برج آجری دنیاست که در قرن یازدهم میلادی همزمان با سده چهارم هجری بنا شده‌است. این بنای معروف بر فراز تپه‌ای خاکی که قریب ۱۵ متر از سطح زمین بلندتر است قرار دارد. این بنا در سال ۳۹۷ هجری قمری برابر با ۳۷۵ هجری خورشیدی و در زمان سلطنت شمس‌المعالی قابوس‌بن وشمگیر و در شهر جورجان که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده بنا شده است. شهری که این گنبد در آن قرار دارد نیز به همین نام شهره است.
شهر گنبد کاووس در دوران کهن به جورجان معروف بوده و به‌دلیل قرار داشتن در جاده ابریشم از اهمیت بسیار در بازرگانی برخوردار بوده است. این گنبد دارای ۲بخش است. پی و بدنه و گنبد مخروطی. پی‌سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود ۱۵متری با آجر و مصالح مشابه‌خود بنا انجام شده است. درون پای بست، سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوش‌های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده‌اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است. بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای ۱۵ ترک (دندانه نود درجه) است (همانند ستاره ده پر) این ترک‌ها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند، از پای‌بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌‌یابد و میان این ترک‌ها با کوه‌های آجری پر شده است.
به جز در ورودی) راس این ترک‌ها به اندازه ۳۴/۱ متر از یکدیگر فاصله دارند. قطر داخلی گنبد به‌طول ۹متر و ۷۰ سانتی متر و قطر آن از قاعده ترک‌ها به‌طول ۱۴ متر و ۶۶ سانتی متر و طول قطر آن از رأس ترک‌ها یا به‌عبارتی قطر ارباب یا پای‌بست آن ۱۷ متر و ۶ سانتی‌متر است ضخامت میل از پایین به بالا، کرنش کمی دارد و در ارتفاع ۳۷ متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می‌کند.این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله‌دار کفشکی ساخته شده است دو پوسته است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی ۱۸ متر است.
در بدنه شرقی روزنه‌ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتی‌متر است عرض روزنه در قسمت بالا ۷۳ و در وسط ۷۵ و در پایین ۸۰ است. در ضلع جنوبی آن یک ورودی است که ۵/۱ متر عرض و ۵۵/۵ متر ارتفاع دارد. درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است که به‌نظر می‌‌رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچبری است. شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنس‌سازی در بناهای اسلامی است که به‌تدریج تکمیل شده است.
منبع:
روزنامه همشهری
